همان‌طور که می‌دانید، کالاها و خدمات در زندگی روزمره، در بازارهای متفاوتی ارائه می‌شوند و این تفاوت‌ها در نحوه ارائه، می‌تواند بر میزان عرضه، قیمت و تقاضای کالاهای مختلف، تأثیرگذار باشد. در این نوشتار با ساختار انواع بازارها در اقتصاد آشنا شده و درباره ویژگی‌های آن‌ها اطلاعاتی را کسب می‌نمایید. تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.
انواع ساختار بازار بر اساس میزان رقابت
در ابتدا می‌خواهیم یک تعریف ساده از ساختار بازار ارائه نماییم. ساختار بازار، تعدادی از ویژگی‌های مرتبط یا مشخصات یک بازار را شامل می‌شود. این ویژگی‌های مرتبط نیز شامل تعداد فروشندگان و خریداران در بازار، نوع و سطح رقابت، میزان تمایز کالاها و شرایط ورود و خروج به بازار هستند. در میان همهٔ این ویژگی‌ها، رُکن اصلی بازار، «رقابت» است.
رقابت به‌عنوان یک راهنما برای شرکت‌ها عمل می‌کند که به کمک آن، شرکت‌ها می‌توانند در مقابل برخی عوامل عکس‌العمل نشان داده و در شرایط مختلف تصمیم‌گیری نمایند؛ بنابراین می‌توان ساختار بازار را بر اساس سطح رقابت در آن بازار تقسیم‌بندی نمود و از این تقسیم در به وجود آوردن انواع بازار استفاده کرد. در ادامه، انواع بازار در قالب سه دسته مهم را آورده‌ایم:
دستهٔ اول: بازار رقابتی خالص
یکی از انواع بازار، رقابت خالص است که تعداد زیادی خریدار و فروشنده در آن، کالای همگن و استانداردی را معامله می‌کنند. در این بازار، فروشندگان قادر به تعیین قیمت نیستند؛ بنابراین در بازار رقابت خالص، فروشندگان در حقیقت به‌عنوان دریافت‌کنندهٔ قیمت هستند، نه تعیین‌کنندهٔ آن. چون در این بازار اگر توسط یکی از فروشندگان، قیمت بالا برده شود، ممکن است خریداران به یک فروشندهٔ دیگر مراجعه نمایند تا همان محصول را با کیفیت مشابه اما با قیمتی پایین‌تر از فروشنده قبلی خریداری کنند. از طرف دیگر، اگر قیمت اعلامی از سوی فروشنده کالا، پایین‌تر از رقبا باشد، موجب شک خریداران دربارهٔ کیفیت کالا می‌شود. از همین رو فروشنده نه می‌تواند قیمت را بالاتر از حدی تعیین کند و نه پایین‌تر. در بازار رقابت خالص، خصوصیت دیگری که وجود دارد این است که هیچ‌گونه منع مالی و قانونی جهت ورود و خروج به بازار وجود ندارد. در این نوع بازار، منحنی متوسط تقاضا و متوسط درآمد منطبق بر هم بوده و به‌صورت خط افقی هستند. این شکلی بودن نمودار این مفهوم را می‌رساند که محصولات به صورت همگن و با قیمت ثابت در بازار هستند. در قیمتی ثابت، فروشنده می‌تواند کالای خود را به هر میزان که می‌خواهد بفروشد.
دستهٔ دوم: بازار رقابت کامل
در بخش بالا اشاره کردیم که در بازار رقابت خالص، تعداد زیادی خریدار و فروشنده وجود دارند که کالاهای استاندارد و همگنی را مبادله می‌نمایند. بازار رقابت کامل، واژهٔ وسیع‌تری بوده و نشان‌دهنده شرایطی در بازار است که رقابت کامل وجود داشته باشد. این بازار، توسط اقتصاددانان مختلف به شکل‌های متنوعی تعریف‌شده است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها را در ذیل آورده‌ایم: تفسیر رابینسون (Robinson) از رقابت کامل چنین بود: وقتی در یک بازار تعداد شرکت‌ها آن‌قدر زیاد باشد که به وجود آمدن تغییر در خروجی هر کدام از آن‌ها، روی خروجی کل، اثر ناچیزی داشته و محصول کاملاً همگن باشد، به‌طوری‌که متقاضیان ترجیح خاصی، بین انتخاب یک فروشنده و سایر فروشندگان نداشته باشند؛ به این شرایط رقابت کامل گفته می‌شود و برای یک فروشندهٔ خاص، کشش تقاضا بی‌نهایت است.در زمینهٔ تعریف بازار رقابت کامل، اسپنسر (Spencer) این‌گونه می‌گوید: این بازار اصطلاحی است که به بازار یا صنعتی تعلق می‌یابد که تعداد زیادی از فروشندگان و خریداران، به خریدوفروش کالایی همگن، درگیر هستند. دربارهٔ قیمت و مقدار، اطلاعات به طور کاملاً شفاف بوده، تبعیضی وجود نداشته و منابع به‌آسانی قابل‌انتقال هستند.
تعریف پروفسور لفتویچ (Leftwitch): بازار رقابت کامل بازاری است که در آن کسب‌وکارهای بسیاری محصولات مشابه را به فروش می‌رسانند و بزرگی هیچ شرکتی نیز آن‌قدر نیست که بتواند روی قیمت بازار تأثیرگذار باشد.
بیلاس (Bilas) می‌گوید: از روی تعداد زیاد شرکت‌ها می‌توان کامل بودن رقابت یک بازار را تشخیص داد. توسط کلیهٔ این کسب‌وکارها محصول مشخصی به فروش می‌رسد.
به طور خلاصه ویژگی‌های این بازار در موارد زیر خلاصه می‌شود:
- زیاد بودن تعداد فروشنده‌ها و خریداران
یکی از شرایط اصلی بازار رقابت کامل، این مورد است. با وجود زیاد بودن تعداد فروشندگان و خریداران، میزان خریدی انجام شده توسط هر خریدار و یا میزان فروش هر فروشنده، خیلی کوچک‌تر از اندازهٔ کل بازار است. این دلیل باعث شده که فروشندگان در چنین بازاری، قدرت اثرگذاری روی قیمت‌ها را نداشته باشند. نتیجه این است که بدون توجه به فعالیت خریداران یا فروشندگان، قیمت بدون تغییر باقی خواهد ماند. پس هر دو طرف معامله باید از قیمت بازار پیروی کنند.
- محصول همگن
این مشخصه هم همان مشابه بودن کالاهای عرضه شده به بازار توسط فروشندگان مختلف را نشان می‌دهد؛ بنابراین خریدار آزاد است، کالای مدنظر خود را از هر فروشنده‌ای که دوست دارد، خریداری نماید.
- آزادی ورود و خروج
برای ورود و خروج شرکت‌ها در این بازار، هیچ منع قانونی، اجتماعی یا تکنیکی وجود ندارد. هر شرکتی در بازار رقابت کامل، سود نرمالی می‌برد. اگر میزان سود در یک صنعت خاص بالاتر رود، باعث ورود شرکت‌های جدیدی می‌شود در نتیجه سود مجدداً پایین می‌آید. اگر میزان سود بیش از حد نرمال پایین بیاید، در نقطهٔ مقابل، از صنعت برخی از شرکت‌ها خارج می‌شوند که سود حاصل با همین کاهش رقابت، مجدداً بالا می‌رود.
- دانش کامل
این خصوصیت به معنی این است که دربارهٔ قیمت و محصولات غالب بازار، هم خریداران و هم فروشندگان، دارای اطلاعات کاملی هستند. در این صورت، هیچ‌کس نمی‌تواند محصول را گران‌تر از نرخ بازار بفروشد یا گران‌تر بخرَد. این یکی از دلایل دیگر ثابت ماندن قیمت‌ها در این بازار است.
- قابلیت انتقال عوامل تولید
تولیدکنندگان به کمک این مورد میزان عرضه و تقاضا را متناسب با یکدیگر تنظیم می‌کنند. منتقل کردن عوامل تولید از یک صنعت به صنعتی دیگر، به‌راحتی انجام می‌پذیرد. به‌عنوان نمونه فردی که قبلاً سیب‌زمینی در زمین کشاورزی‌اش کاشت می‌کرد، می‌تواند برای تولید یک محصول کشاورزی دیگر، همان زمین، همان تراکتور و همان ابزارآلات به کار ببرد.
دستهٔ سوم: بازار رقابت ناقص
دسته سوم از ساختار انواع بازار بر اساس میزان رقابت، بازار رقابت ناقص است. این بازار در تعاریف اقتصادی به آن دسته از بازارهای گفته می‌شود که برای رقابت کامل در آن، شرایط لازم مهیا نشده است؛ به عبارت دیگر می‌توان بیان کرد این بازار از قواعد سخت‌گیرانهٔ بازار رقابت کامل، آزاد است.
بازار رقابت ناقص، برخلاف بازار رقابت کامل، از طریق کالاهای متنوع مشخص می‌شود. اولین بار اقتصاددان انگلیسی، جوآن رابینسون، (Joan Robinson) مفهوم بازار رقابت ناقص را به ادبیات اقتصادی وارد کرد. فروشندگان و خریداران در این بازار، اطلاعات زیادی دربارهٔ بازار ندارند؛ یعنی از قیمت خدمات و کالاهای موجود در بازار به طور کامل مطلع نیستند. در چنین بازاری، قیمت‌گذاری معاملهٔ خدمات و کالاها بر اساس ارزش خروجی همان شرکت انجام می‌شود.
بازار رقابت ناقص خودش دارای انواع متفاوتی است که در ادامه لیست کرده‌ایم:
انواع این بار عبارت‌اند از:
- مونوپولی (انحصار کامل)؛
- رقابت انحصاری؛
- الیگوپولی (انحصار چندجانبه).
بررسی انواع بازار رقابت ناقص
در بخش فوق، یک اشاره کلی به انواع بازار رقابت ناقص داشتیم؛ ولی ویژگی‌های هیچ‌کدام از آن‌ها را بیان ننمودیم. چون این ویژگی‌ها در اقتصاد اهمیت زیادی دارند، تصمیم گرفتیم در بخشی جدا به توضیح آنان بپردازیم.
ویژگی هر یک از این بازارها عبارت است از:
مونوپولی (بازار انحصاری)
یکی دیگر از انواع بازار، مونوپولی است. این واژه از کلمهٔ یونانیِ «مونوپولین» گرفته شده که به معنای تک‌فروشی (انحصار) است. مونوپولی در بازار به شرایطی اطلاق می‌شود که تنها یک فروشنده و یا تولیدکننده در بازار وجود دارد و همه بازار را کنترل می‌کند. توسط این فروشنده چیزی مبادله می‌شود که در بازار برای آن جایگزین مشابهی وجود ندارد.
از دیدگاه اقتصاددانان متفاوت برخی از تعاریف بازار مونوپولی شامل موارد زیر است:
تعریف پروفسور توماس Thomas): به‌صورت کلی، کنترل مؤثر روی قیمت، همان مفهوم منوپولی را می‌رساند. اگر بخواهیم به این موضوع دقیق‌تر بپردازیم، مونوپولی به معنای ترکیبی از بازرگانان یا تولیدکنندگان است که سعی در کنترل کردن قیمت محصولات یا خدمات دارند.
پروفسور چمبرلین (Chamberlain) می‌گوید: مونوپولی به معنای کنترل نمودن عرضه است.
اعتقاد رابرت تریفین (Triffin) این است: مونوپولی به تعریف بازاری می‌پردازد که یک شرکت از تغییرات قیمت کالای شرکت‌های دیگر، مستقل است.
طبق تعاریف بالا و جمع‌بندی همه آن‌ها، بازار مونوپولی یعنی عرضه، تقاضا و قیمت کالا تحت کنترل فروشنده باشد. در بازار رقابت ناقص، منحنی تقاضا به‌صورت نزولی است.
به صورت جامع ویژگی‌های بازار مونوپولی به شرح زیر است:
- وجود تنها یک فروشنده و یا تولیدکننده
- عرضه محصولات منحصربه‌فرد که مشابه آن در بازار وجود ندارد.
- وجود موانع ورودی که باعث محدودیت ورود شرکت‌های جدید می‌شود.
- وجود اطلاعات محدود و گردش آن‌ها به طور انحصاری در دست سازمان انحصارگر و افراد مشغول در سازمان مدنظر.
رقابت انحصاری
اولین بار توسط پروفسور چمبرلین، عبارت رقابت انحصاری در سال ۱۹۳۳ در کتاب تئوری رقابت انحصاری استفاده شد. تا اینجای مقاله دربارهٔ مفاهیم انحصار کامل و بازار رقابت کامل صحبت کردیم؛ اما بازار واقعی چیزی در میان آن‌ها است.
درواقع ترکیبی از بازار مونوپولی و رقابت کامل، بازار رقابت انحصاری را به وجود می‌آورد. تعداد فروشندگان و خریداران زیاد است؛ ولی هرکدام از فروشندگان با رقبای خود، حداقل در یک مورد فرق دارند.
خصوصیات کلی این بازار عبارت است از:
- وجود تعداد زیاد فروشندگان و خریداران
- وجود محصولات متنوع
- آزاد بودن ورود و خروج
- وجود محدودیت برای انتقال عوامل تولید
- عدم کنترلِ قیمت کالاها در بازار
الیگوپولی (انحصار چندجانبه)
ساختار انواع بازار بر اساس میزان رقابت را با توضیح بازار الیگوپولی به پایان می‌رسانیم. از ترکیب دو کلمهٔ یونانی، واژه الیگوپولی مشتق شده است. در این کلمه «الیگو» به معنای کم و «پولی» به معنای کنترل است. پس اشاره الیگوپولی به بازاری است که در آن تعداد فروشنده‌ها کم بوده و توسط این فروشندگان، محصولات همگن یا متمایزی به فروش می‌رسد.
مثال‌های بارز این نوع بازار، در هند، هوانوردی و ارتباطات مخابراتی هستند. صنعت هوانوردی نیز ازنظر تعداد تولیدکنندگان محدود بوده و وابستگی این تولیدکنندگان به هم به شدت زیاد است؛ زیرا هرکدام از فروشندگان با مدنظر قرار دادن سیاست قیمت‌گذاری سایر رقبای موجود در بازار، سیاست قیمت‌گذاری خود را اصلاح می‌کنند.
خصوصیات کلی این بازار نیز به شرح زیر است:
- وجود فروشندگان محدود و خریداران زیاد
- وجود کالاهای مشابه یا متمایز
- وجود موانع ورود و خروج که با باعث متمایز شدن این بازار از بازار رقابت انحصاری می‌شود.
- وابستگی متقابل و تأثیرپذیری سازمان‌ها از هم
- عدم انطباق شرکت‌ها ازنظر اندازه با هم
- مشکل در تغییر قیمت و سودآور نبودن تغیر برای سازمان
سخن پایانی با وانیکس
در این مقاله از وبلاگ وانیکس سعی کردیم تمام موارد مربوط به ساختار انواع بازار بر اساس میزان رقابت را بیان کرده و ویژگی‌های هر کدام را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار دهیم. همان‌طور که با خواندن این مقاله متوجه شدید، انواع مختلفی از بازارها با ساختار متنوع در اقتصاد وجود دارد که برای ورود به این حیطه، آشنایی با آن‌ها جزو ضروریات است.
اگر خواندن این مقاله نتوانست به برخی از سؤالات شما در این حوزه پاسخ دهد، شما می‌توانید به طور مستقیم با مشاوران ما در مجموعه وانیکس تماس حاصل کرده و سؤالات خود را از آنان جویا شوید. تیم ما همیشه آماد خدمت‌رسانی به شما عزیزان است.
