در حقیقت امروزه در حقوق جهانی رهن کشتی و یا رهن بار کشتی از مسائل مهم بوده و قابل توجه قانون دریایی تلقی میشود. به همین جهت در ادامه به بررسی قوانین رهن کشتی و رهن دریایی حقوق دریایی پرداخته خواهد شد.
رهن دریایی چه آثاری دارد؟
رهن دریایی کشتی دارای آثار و پیامدهای متعددی است که در زمینه حقوق دریایی و بینالملل بسیار تأثیرگذار است. ماده ۴۵، ۴۶ و ۵۰ قانون دریایی به آثار رهن کشتی و رهن دریایی اشاره نموده است آثار رهن دریایی شامل موارد زیر است. حق تقدم: از آنجایی که کشتی دارای ارزش و قیمت بالایی است معمولاً به شکل رهن مازاد مورد وثیقه واقع میشود. در این حالت مطابق ماده ۴۶ قانون دریایی اگر فرد با طلبکاران متعددی مواجه باشد طلبکاران بر بستانکاران مؤخر حق تقدم خواهند داشت. یعنی اینکه میتوانند در صورت عدم وصول طلب، حق خود را از کشتی، مقدم بر سایر طلبکاران دریافت نمایند.
حق تعقیب: بر اساس ماده ۴۵ قانون دریایی حق رهن از حقوق عینی است و با فروش و انتقال کشتی از بین نمیرود مگر در مواردی که بهموجب این قانون پیشبینی شده است. به بیانی دیگر بر اساس قوانین کلی در خصوص رهن و وثیقه حقوق مرتهن با انتقال مال مورد رهنی از بین نخواهد رفت. حق فروش: یکی از بدیهیات در خصوص رهن و وثیقه آن است که اگر دین بستانکار پرداخت نشد وی میتواند از طریق مال مورد وثیقه و فروش آن طلب خود را به دست آورد. این قاعده در خصوص رهن دریایی نیز اعمال شده و در صورت عدم وصول طلب طلبکار و احراز سایر شرایط و همینطور اعلام درخواست طلبکار به طرفین و آگاهیرسانی از طریق نشر در جراید دادگاه اقدام به فروش کشتی خواهد کرد.
رهن کشتی چگونه صورت میپذیرد؟
یکی از مسائل مهم و بحثبرانگیز در خصوص رهن کشتی در قانون دریایی آن است که آیا رهن در این مورد همچون رهن در قانون مدنی بوده و دارای احکام و آثار یکسانی هستند؟ در پاسخ باید گفت رهن دریایی و رهن طبق قانون مدنی دارای ماهیت یکسانی هستند ولی در آثار و احکام خاص به خود دارای تفاوت خواهند بود. به همین جهت ما در زیر به مشخصات رهن کشتی در قانون دریایی میپردازیم.
در قانون دریایی رهن کشتی نیازمند قبض نیست
بر اساس قانون مدنی، قبض شرط صحت عقود عینی است. با این حال در رهن کشتی قبض شرط صحت نبوده و چنانچه قبض صورت نگیرد به صرف ایجاب و قبول ما با یک عقد کامل رو به رو خواهیم بود. شاید یکی از دلایل این تفاوت ماهیت کشتی و قابلیت حمل آن باشد.
رهن کشتی حق عینی ایجاد میکند
به طور کلی فلسفه و ماهیت رهن ایجاد حق عینی است. حق عینی به این شکل است که دارنده حق بتواند در هر زمانی به حق خود در مقابل همگان استناد نماید. رهن هم در حقوق مدنی و هم در حقوق دریایی متضمن حق عینی بوده و از دیون ممتاز محسوب میشود.
رهن دریایی نیاز به تنظیم سند رسمی دارد
رهن از عقود عینی نبوده و مستلزم قبض نیست اما یکی از تشریفات اساسی تشکیلدهنده این عقد تنظیم سند رسمی جهت توثیق است. پس اگر در رهن کشتی تنظیم سند رسمی و نه حتی سند عادی صورت نگیرد رهن بیاعتبار خواهد بود.
فقط فرمانده کشتی حق رهن کشتی را دارد
رهن گذاشتن کشتی امر مهم و پر مسئولیتی بوده و میتواند عواقبی را به دنبال داشته باشد. به همین جهت گفته میشود تنها فرمانده کشتی است که حق دارد کشتی را به رهن گذارد. در حقیقت طبق ماده ۸۷ قانون دریایی، هیچ شخصی به جز فرمانده کشتی نمیتواند کشتی را در رهن قرار بدهد.
آیا میتوان بار کشتی را نیز به رهن گذاشت؟
در مورد رهن بار کشتی طرف معامله مالکین و صاحبان بار هستند. در این نمونه، مالکیت کشتی مطرح نبوده و مالکیت بارها است که مورد بحث قرار میگیرد. لازم به ذکر است که رهن بار کشتی در قانون دریایی پیشبینی شده است؛ اما از آنجا که این رهن میتواند خلاف حقوق مکتسبه اشخاص صاحب بار باشد بسیار محدود شده است. به همین دلیل رهن گذاشتن بار منوط به اجازه فرمانده کشتی شده است.
در ماده ۱۰۲ قانون دریایی رهن بار کشتی نکته دیگری نیز بیان شده است. مطابق با این ماده رهن بار کشتی از طرف فرمانده کشتی در صورتی امکانپذیر است که وام برای تعمیر، سایر مخارج فوقالعاده کشتی، بار آن و یا برای تعویض قطعاتی باشد باشد که به دلیل حوادث دریایی از بین رفته است. این مورد مستلزم آن است که برای تعقیب سفر کشتی به بندر مقصد باشد.
رهن کشتی شامل چه بخشهایی از مال میشود؟
در رهن کشتی مواردی همچون کشتیهای در حال ساخت، کشتیهای آماده بهرهبرداری و کشتی دارای بار وجود دارند. سؤالی که مطرح است آن است که آیا میتوان این قسم از کشتیها را نیز به رهن گذاشت یا خیر؟ در پاسخ باید گفت طبق قانون دریایی کل مفهوم کشتی قابل رهن است که این موارد به صورت کامل در زیر آورده شده است:
- کشتیهای در حال ساخت
- کشتیهای در حال بهرهبرداری
- بار کشتی
- کرایه باربری
- وسایل و ملحقات کشتی از جمله دکل، دوار، لنگر، سکان، بدنه و موتور
چه مواردی سبب لغو رهن کشتی خواهند شد؟
همانطور که رهن کشتی سبب ایجاد حق عینی و وثیقه برای بستانکار شده وجود یکسری از عوامل میتواند این حق را از بین ببرد. از جمله موارد انقضای رهن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- منهدم شدن کشتی به جهت منتفی شدن موضوع مال مورد رهن
- بطلان ثبت کشتی
- ابطال رهن دریایی
- فروش اجباری کشتی بهموجب حکم قضایی
- بری ذمه کردن بدهکار توسط طلبکار
- ادای دین توسط مدیون
- مالکیت مافیالذمه
- تهاتر
- تبدیل تعهد
- اقاله
باید گفت ۵ مورد پایانی از جمله موارد سقوط تعهدات است که در قانون مدنی نیز پیشبینی شده و مختص به قانون دریایی نیست. همچنین این ۵ مورد در جایی کاربرد خواهند داشت که دین اصلی را از بین ببرند، زیرا تا دین باقی است رهن نیز در کل مال باقی میماند.
اما سایر موارد مانند ابطال رهن دریایی و یا ابطال ثبت کشتی متعلق به خود قانون دریایی بوده و مختص به اسقاط رهن کشتی است. هر چند که در خصوص منهدم شدن کشتی نیز باز میتوان به قانون مدنی استناد نمود و این مورد را هم در جمله آثار عمومی سقوط تعهدات دانست.
سخن پایانی
در این مطلب به بررسی رهن کشتی و رهن در قانون دریایی پرداخته شد. همچنین احکام رهن کشتی را با قانون مدنی مقایسه گردید. این قوانین به خاطر شرایط بینالملل و شرایط ویژه رهن کشتی دارای احکام مختص به خود است؛ اما همچنان در بسیاری از احکام و ماهیت برگرفته از قانون مدنی بوده و در موارد سکوت قانون خاص باید به قانون عام مقوله رهن یعنی قانون مدنی مراجعه کرد.
